2012 оны 12-р сарын 21

Саяхан найзынхаа охины төрсөн өдрөөр хүмүүстэй яриад сууж байтал 12/21 өдөр чухал сэдэв болж хувирдаг байгаа. Монголд байгаа ээжтэйгээ ярихад хэд хэдэн удаа энэ талаар дурсагдаж дэлхий их аюул ирнэ гээд монголчууд бэлдээд  лаа чүдэнзээ цуглуулж байгаа гэхээр нь инээгээд үнэхээр тэгдэг юмаа гэхэд лаа чүдэнз ч ямар нэмэр болох вэ дээ гээд хөгшин хүмүүсийн санаагаар тоглоод гээд монголд ч дэндүү юмаа гээд тоолгүй өнгөрсөн ч америкт байгаа монголчуудын маань санаанд нь ингэтлээ орж ирээд байгаа гэж бодоогүй явсан билээ.  

Мексикийн Маяа омгийхны 5125 жилийг үзүүлсэн календар 2012/12/21 өдөр дуусаж байгаа гэдгээс үүдэж тэднийг тэр өдөр дэлхий сөнөхийг зөгнөсөн гэдэг үзэл бодол дэлхий даяар түгээд бараг хэдэн жил болж байна. Дээрээс нэрмээс болоод 2008 онд гарсан “2012 он” гэдэг кино дээр дэлхий даяар цунамид автагдаж байгаагаар гаргасан нь хүмүүсийг айдсыг улам нэмэгдүүлсэн билээ. Мөн интернэт, мэдээллийн хэрэгслэлүүд цуурхлалыг түгэхэд нэлээд нэмэр болсон. National Geographic сувгаар “Doomsday Preppers” нэвтрүүлгээр аюул ослын үед бэлдэгсдийн тухай гаргаж байгаа нь тэдний рэйтингийг нэмэгдүүлж нэтворкийн хамгийн их үздэг цуврал нэвтрүүлгийн нэг болоод байна. Саяхан манай хотын төв хэвлэл дээр Буриадад энэ сургаар survival буюу аюул ослын үед хэрэглэгдэх зүйлс маш ихээр зарагдаж наймаачид баяртай байгаа гэж бичсэнийг уншаад тэгтлээ юманд бэлдээд сүйд болоод байдаггүй уужуу тайван монголчуудтай адил гэж миний бие боддог буриадууд ингэж бичигдэхийг бодоход нэлээд л дөвчигнөж байна даа гэж бодоод өнгөрсөн. Ер нь барууны орнуудад, америкт, ялангуяа газар хөдлөлт, далай ус, салхи шуурганы аюул тохиолдож байдаг мужуудад үргэлжийн бэлтгэлтэй байж, ус, хүнсээ хугацаа нь дуусмагц шинэчилж, хорогдох байр саваа засаж тохижуулж байдаг билээ. Ямар сайндаа манай америк хүргэн манай гэрийн шуудайтай гурил, будаа зэргийг харчихаад танайх emergency хоол их сайтай юм байна, ямар нэг юм болбол танайд ирнээ гэж "joke" хэлж байхав. Үнэндээ бэлдэж барьсан юм байхгүй, зүгээр л гурил, будаа их хэрэглэдэг монгол айл дахин дахин дэлгүүр явахгүй л гэж шуудайгаар аваад тавьсан нь тэр билээ. Reuter агенлагийн сүүлийн судалгаагаар америкчуудын 12 хувь нь дэлхий сөнөнө гэдэгт итгэж байгаа гэж гарчээ. Үлдсэн хувь нь түүний дотор миний бие шинэ жилдээ бэлдээд дараа жилээ төлөвлөөд явж байна даа. Итгэгчдийн хувьд дэлхий эсвэл нийгэм сөнөх янз бүрийн онол байгаа бөгөөд үүний дотор нөгөө л кинонууд дээр гардаг байгалтийн гамшиг, эдийн засгийн сүйрэл, цөмийн аюул, харь гаригийхны эзлэлт, гариг солирын мөргөлдөөн, террористуудын довтолгоо, химийн зэвсгийн дайралт, ЗГ-ийн эзлэлт, зомбий нарын эзлэлт гэх мэт орж байна даа. Элдэв хов шив, мэдээ унших завгүй тул Монголд яг аль түгсэнийг мэдэхгүй юм. Дэлхий даяар итгэгчид дотроо 2 янзаар бэлдэж байна. Нэг хэсэг нь нөгөө түрүү жил Оакландын нэг лам байхаа дэлхий сөнөнө гээд баахан хүн дагуулаад ой уруу явдаг шиг. Цуг явсан хүмүүс нь ихэнх мөнгөө үрээд, өр тавиад дэлхий сөнөнө, тэр ламыг дагаад диваажинд очихоор яваад /яваагүй хүмүүс тамд унана ч гэлүү/ хөөрхий буруу өдөр байсан байна гээд буцаад ирцгээсэн билээ. Нөгөө хэсэг нь дэлхий биш нийгэм сөнөнө гээд сайн бэлдэж аваад өөрсдөө амьд гарна гэсэн итгэлтэйгээр зүтгэж байна. Жишээ нь Хятадад Lu Zhenghai гэдэг хүн тэр өдөр дэлхий усанд автагдана гэж үзэн  цуглуулсан бүх мөнгөөрөө усан онгоц гэхэд хаашаа юм том завь хийлгэсэн гээд зураг нь сонин дээр байхыг харсан. Калифорний их сургуулийн профессор, Маяа судалгааны мэргэжилтэн Geoffrey Braswell-ийн үзэж байгаагаар календар нь яг яагаад дуусаж байгаа болон яг энэ өдөр нь энэ сарын 21 мөн эсэх /эртний судлалын мэргэжилтнүүд Маяа календар 12-р сарын 21-д таарч байгаа эсэх, эсвэл энэ өдөр нь өнгөрсөн, эсвэл болоогүй эсэх нь тодорхойгүй гэж үзэж байна/, Маяа нар өөрсдөө дэлхий сөнөнө гэдэгт итгэж хийсэн зэрэг тодорхойгүй ч энэ хийрхэл нь Маяа нарыг гэхээсээ бидний нийгмийн үйл хөдлөлийг илүү илэрхийлж байна гэж үзэж байна.  Энэхүү өдөр нь 2 тохиолдолд дурдагдсан байдаг бөгөөд нэг мөр нь 9 бурхад дэлхий үрүү илгээгдэнэ гэж нөгөө нь бурхадын хийх зүйл их хүнд байх болно гэсэн утга бүхий үйл үг юм байна. Geoffrey Braswell “энэ нь ямар утгатайг бид ойлгох битгий хэл тайлбарлаж чадахгүй: Гэхдээ нэг л юм тодорхой юу гэвэл энэ календарт дэлхийн төгсгөлийн тухай ямар ч үг дурдагдаагүй” гэжээ. Хамгийн сонин нь дэлхийн энэ тэнд муу өдөрт бэлдэж байхад нөгөө “хэргийн эзэд”  жинхэнэ Маяа гаралтай мексикүүд энэ өдрийг нэгэн агуу зуун дуусч шинэ агуу зуун эхэлж байна гэж бэлэгдэж тэмдэглэхээр бэлдэж байгаа гэнэ. Зарим хүмүүс ашиг хонжоо хайн хүмүүсийн айдсаар бизнес хийж байгаад дургүйцэж байгаагаа илэрхийлжээ. Маяа соёлын үлдэгдэл байдаг Chichen Itza хотын ойролцоох бүх зочид буудлуудын өрөөнүүд аль хэдийн зарагдсан ба Kinich Ahau төвөөс Маяа нарын агуу ухааныг сурталчлах, эх дэлхийгээ хайрлах ухааныг улам дэлгэрүүлэх, бүжиг наадам, шашины үйл ажиллагаа зохион байгуулахаар бэлдэж байгаа гэжээ. Энэ бүгд юу өгүүлж байна вэ гэвэл айдас бол үнэн ч ба худал ч бай том бизнес гэдгийг харуулж байна. Монгол лаа компанийн 3 жилийн орлогоо энэ жил хийсэн гэж нэг хүн надад хэлсэн. Их орны минь үйлдвэр ашиг олж байвал яахав ээ. Дээр нь лаа ч зүгээр шүү, тог тасардаг улсад гэж бодож байна. 50-аад оны хүйтэн дайны үед Кубын хямрал гэдгийн тухай энэд их ярьдаг. Тэр үеэр бол үнэхээр бодит аюул заналхийж байсан бөгөөд 2 эсрэг тал 2-уулаа цөмын зэвсэг хаях тушаал өгөх кноп дээр гар нь байсан үе. Тэр үед америк хүмүүсийн 53 хувь нь цөмийн дайн болно гэдэгт итгэж байсан бөгөөд 200 мянга гаруй /хэтэрхий бага тоо гэж үздэг/ айл өрх газар доорх орогнох байр бариулсан гэж үздэг. Тухайн үед америк хүн амын тоо 184 сая орчим байсан бөгөөд өнөөгийн хувьд хэд нь тохижилттой орогнох байр бариулж дийлэх бол /дээр дурдагдсан цуврал нэвтрүүлэг дээр нэг айл 450 мянгаар бариулсан нь гарч байсан гэсэн/ гэдэг нь сонин юм. Секс зарагддаг гэдэг шиг айдсан дээр дөрөөлж их мөнгө олж болно. Худлаа гэвэл эргэн тойрноо хар даа. Энэ талаар бичсэн эсвэл дурдагдсан ном, сонин сэтгүүл, телевиз, шашины болон ирээдүйг үзэж харах, зөвлөгөө, жуулчлал гээд л. “Apocalyptic Prophesies” гэсэн гарчигтай дотроо Маяаны календартай сэтгүүл ихээхэн зарагдаж байгаа харагдана. Баар кодны доор нь 2013 оны 2-р сарын 11 хүртэл зар гэсэн бичиг харагдана. Дэлхий сөнөнө  гэж бичсэн энэ хүн харин ч 12 сар битгий хэл 2 сар хүртэл орлого олохоор төлөвлөжээ дээ. Жишээ би энэ өгүүллийг олон хүнд уншуулья гэж бодвол дэлхий сөнөх үү гэх зэргээр гарчиг өгөхөд болохнээ. 12-р сарын 21 өнгөрмөгц дээрх сургаал номоо айлдаж хүмүүсийг айлгаж байсан хүмүүс өдөр нь буруу байж, эсвэл бидний ачаар зөөлөн буулаа ч гэх юм уу ямар нэгэн арга олоод тайлбарлах биз. Байгаль орчинтойгоо буруу харьцсаны уршгаар байгалийн огцом өөрчлөлтүүд энэ тэндгүй нэмэгдэж байгааг бид бүхэн мэдэж байгаа. Цаашдаа ч улам нэмэгдэнэ. Тэрэн тоолонгоор ирээдүйдээ итгэх итгэлээ алдаж, мууг зөгнөн үр хүүхэд, хөгшдөө айлгахаа болимоор юмаа. Монгол хүн амны билгээс ашидын бэлэг гэдэг. Тэрний оронд санаа сэтгэлээ амгалан байлгаж үр хүүхдэдээ хүмүүсийг болон эх дэлхийгээ хайрлах, өрөвдөх сайхан сургаал ном хайрлаж шинэ оноо угтацгаая даа.  

Бидний шинэ уламжлал

Америкт баярын улирал эхлээд дундаа оржээ. Гудамж  даган ургасан моднууд ногоон, хүрэн, улаан, шар өнгөөр алгалж, дээр нь айлууд баярын гэрлэн чимэг зүйлтээ зүүсэн нь  модны хот нэрлэгддэг Сактогийн намар, өвлийн улирлыг үнэхээр үзэсгэлэнтэй болгодог. Хаана ч явсан баярын холбогдолтой дуу цангинаж, гэрэл чимэглэл гялтганах нь бидний сэтгэлд өөрийн эрхгүй баясал төрүүлнэ.

Ер нь жилд тохиолддог баярын өдрүүд нь сэтгэлд тод дурсагдаж үлддэгээрээ хүний амьдралын нэг жилийн нөхөөснүүд юм уу даа. Тийм ч учраас миний бие өөртөө, болон гэр бүл, үр хүүхэд, найз нөхөд, төрөл садандаа аль болох дурсамжтай байх талаас нь өнгөрөөхийг хичээдэг болсон билээ.  Ямар ч л байсан шинэ газар сууршьсан бидний монголчууд эндхийн баярын уламжлалыг өөрсдийн зан заншилтай холиод, зохицуулаад гэр бүлийн шинэ уламжлал гаргаж ирцгээсэн. Монголыг бодвол энэд Шинэ жилээс илүүтэй Христийн шашинтнуудын баяр Christmas-ыг  илүүтэй тэмдэглэдэг. 25 өнгөрөөд л нөгөө сарын өмнөөс л гоё засаж чимэглэээд байсан модоо гаргаад хаячихна. Монголд бол ид л ёлкоо барьдаг өдрүүд. Эндхийн монголчууд бид Christmas-ын шашины баяр гэхээсээ илүүтэй Magic баяраар нь хүлээж авч тэмдэглэж байна. Дээр нь мэдээж шинэ жилээ сайхан тэмдэглэнэ дээ.

Би эндхийн баярын өдрүүдийг монголынхоо цагаан сартай адилтгаж бодох дуртай. 12 сар бол миний хувьд маш завгүй байдагч би дуртай. Сарын эхээр баярын мэндчилгээ бүхий гэр бүлийнхээ зурагтай картыг хэвлүүлж америк хөгшид, найз нөхөд үрүүгээ илгээнэ. Мөн Монгол найзууд, төрөл садангийнхаа гэр бүлд жижиг дурсгалын өвөрмөц зүйл бэлдэж бэлэглэнэ. Манай гэр бүл хэдийгээр христийн шашинтай биш боловч  Christmas-аар хүүхдүүддээ /Сантагийн бэлэг үлдээдэг оймсонд нь/ болон төрөл садныхаа хүүхдүүдэд бэлэг бэлдэж солилцдог. Манай хүүхэд тус бүр ойролцоогоор 6-10 бэлэг авдаг. Эдгээр нь тэдний жилжингээ хүсэж хүлээсэн зүйлүүд байдаг. Хүүхэд л болсон хойно энэ тэнд харсан юмаа өмнөх саруудад авахуулах гэж ятгана. Эхний үед авч өгдөг байсан боловч хэдхэн хоноод л нөгөө уйлах нь шахуу гуйж авахуулсан тоглоом энэ тэнд хэрэггүй хэвтэж байдаг тул больсон билээ. Ингээд хэдэн жилийн өмнөөс хүүхдүүд төрсөн өдөр, шинэ жил 2-оор л дуртай юмаа авахуулна гэж шинэ дүрэм гаргасан юм. Тийм ч учраас манай хүүхдүүд надаас тийм юм аваад өгөөч гэвэл жагсаалтандаа бич гээд явуулдаг. Тэдний сэтгэл хөдлөлийн өөрчлөлтөөс хамаарч жагсаалтанд байсан зүйлсээс зарим нь алга болж, зарим нь шинээр нэмэгдсэн байдаг. Тэр жагсаалтаас нь би шинэ жилээр бэлэг явуулдаг айлууд уруу хэлдэг. Юм тааж авах ажлыг нь хөнгөлдөг тул тэд өөрсдөө ч дуртай байдаг. Хэрэв зарим нь арай үнэтэй бол 2 айлын дундаасаа авч болно шүү гэх зэргээр хэлдэг. Миний хувьд сарын дунд гэхэд бэлэгний худалдан авалтаа дуусгасан байхыг хичээдэг. Зарим хүмүүс шоппин хийх тийм ч дуртай биш байдаг бол, би хүүхдүүдэд, ялангуяа өөрөө баньд нартай болохоороо охидуудад бэлэг авах гэж дэлгүүр явах дуртай. Охидуудын хувцасны гоё өнгөтэй, чамин маягтайг яана. Баяраа гуай шумбаад л ороод өгнө дөө. Заримдаа дэлгүүрт ороод охидын тасаг уруу ороод явчихаар нь манай хүн араас хөөш манайх охингүй шүү дээ гэж сануулдаг юм. Хотынхоо монголчуудын холбооноос хүүхдүүдэд зориулж зохион байгуулдаг шинэ жилийн партид хүүхдүүддээ аваачиж баярлуулна. Мөн тэндээс тэд бэлэгтэй ирцгээнэ. Ийм олон бэлэг сэлт авч байгаа хүүхдүүдэд Christmas  нь ид шидийн баяр санагдахаас яахав дээ.

Christmas Eve буюу битүүний орой нь хүүхдүүдийнхээ хуурай өвөө эмээ дээр очиж хоол идэцгээгээд бэлгээ солилцоно.2 хөгшнийхөө дуртай хоолыг бэлдээд очно доо. Яг Christmas-ын өдрөөр манай ах дүү нар гэр бүлээрээ цас уруу явдаг уламжлал тогтоогоод нэлээд хэдэн жил болж байна. Хэдийгээр нэг хотод амьдарч байгаа ч ажил ихтэй хүмүүс амралтын өдрүүд нь зөрдөгөөс заримдаа жилд нэг 2-хон удаа бие биеийнхээ барааг хардаг болсон тул энэ өдрөөр заавал цуг байхыг хичээдэг юм. Хамгийн гол нь жилд ховор тохиолддог бүх хүмүүсийн зэрэг амардаг өдөр, дээр нь цаны баазууд хүн багатай байдагт билээ. Сайхан халуун хоол унд бэлдэж аваад цэвэр агаарт уул уруу олуулаа явахад сайхан даа. Ах, эгч дүү нартайгаа, тэдний хүүхдүүдтэй цуг өнгөрөөсөн өдөрт нэгийгээ явуулсан яриа, гарсан инээдтэй зүйлүүдээс дараа жилжингээ дурсаж ярих онигоонууд үүсч гардаг. Түрүү жил ах маань миний хийсэн шөлийг хоол шингээхэд зүгээр эд байна гэж хэлсэнээс болж бүтэн жилжингээ дооглуулсан. Маханд дуртай хүн шөлийг бол хоол гэж тооцохгүйн нь байна шүү дээ. Одоо бид хэд шөл уу гэхээсээ хоолоо шингээх үү гэж асууцгаадаг болсон. Бидний үр хүүхдүүд энэхүү уламжлалаа үргэжлүүлээд хаана ч байсан цуглараад уулзаж байдаг болбол мөн сайхан даа.

За тэгээд Christmas-ын дараа хотынхоо шинэ жилд орох гэж хүмүүс догдолж эхэлнэ дээ. Хүүхнүүд бид жилд нэг удаа өөртөө болон бусдад “гайгүй” харагдчих санаатай нэлээд хэд хоногийн өмнөөс гоёондоо санаа зовно. Ингэсний ч үр дүнд хүүхнүүд маань нэг жилийг ажил, гэр гээд өөртөө ч олигтой цаг зарцуулж чадахгүй өнгөрөөдөг ч шинэ жилийнхээ үдэшлэг дээрээ бүгдээрээ л цоглог сайхан харагддаг.   

Энэ олон зүйл үйл ажил, явдал болгож тэмдэглэх гэж ажлынхаа хажуугаар зүтгэдэг нь баярлаж хөөрхөөсөө гадна өөрсдийн болон гол нь хүүхдүүдийнхаа сэтгэлд олон арван жилээр хоногшсон, сайхан  дурсамж үлдээх юмсан гэсэн горьдлого цуг байдагт болов уу.

Энэхүү баярын хөөрлөлөөр бичсэн нуршсан зүйлээ зогсоож, нэг жилийн турш миний бичлэгийг цагаа зарцуулан гололгүй уншиж, урмын үг хайрлаж байсан уншигч та бүхэндээ их баярлаж явдаг шүү гэдгээ хэлье. 

Christmas, шинэ жилээ сайхан тэмдэглээд ирэх 2013 онд амьдрал тань амар амгалан, баяр баясал дүүрэн байхыг хүсэн ерөөе.

Хэрэгцээт мэдээлэл

1        Fiscal cliff

Сүүлийн үед ихээр яригдаж байгаа “Fiscal cliff” буюу санхүүгийн ангал гэж юун тухайн болон энэ нь жирийн айл гэр бүлийн санхүүд хэрхэн нөлөөлж болох талаар тайлбар оруулж байна. Энэ нь 2013 оны 1-р сараас эхлэн хэрэгжүүлэхээр болсон ЗГ-ын зардлыг /spending cut/ багасгахаас үүсэх 500 биллион долларын /америкийн ДНБ-ийн 3-4 хувьтай тэнцэх хэмжээний/ төсвийн алдагдлыг нөхөх өөр шийдэлд хэрэв Обама болон Бүгд найрамдах намыхан хүрэхгүй бол улс орон даяар ихээхэн хэмжээний төсвийн таналт явагдаж, татварыг нэмэгдүүлэхэд хүрэх тухай ойлголт юм. Хэрэв энэхүү ангалаар унах юм бол бараг л хүн бүр, айл гэр бүл, бизнес бүрийн төлөх татварын хэмжээ нэмэгдэж ЗГ-ийн программууд хасагдах болно. Гол нь Бушийн үеэс болон Обамагийн ЗГ-аас өгсөн татварын хөнгөлөлтүүд энэ жилээр төсгөл болох бөгөөд хэрэв энэ нь сунгагдахгүй бол айл бүрийн татвар дунджаар 3500 доллараар нэмэгдэнэ гэж Tax Policy Center-ээс гаргасан судалгаагаар гарчээ. Жишээ нь 40-64 мянган долларын орлоготой айлуудын хувьд 2000 доллараар, хүн амын 1 хувь болдог 506 мянгаас дээш орлоготой айлудын хувьд дунджаар 120 мянгаар татвар нь тус тус нэмэгдэнэ гэж үзэж байна. Энэ нь Монголчуудын хувьд энэ жилийнх биш дараа жилийн /2013 оны/ татвар бодолтонд нөлөөлөх бөгөөд бидний татвартаа авдаг гол хөнгөлөлт /буцаалт/ болох хүүхдийн кредит /child tax credit/, бага орлоготой хүүхэдтэй гэр бүлийн Earned income tax credit зэрэг эрс буурах буюу байхгүй болох магадлалтайг бодолцоорой.

2       “Mortgage solution” программууд

Шүүхийн шийдвэрийн хэрэгжилтэээр байр үнэтэй байхад байрны зээл авсан хүмүүст зориулсан зээлийн нөхцөлийг шинэчлэх болон байраа банкинд нь буцаасан хүмүүст /foreclosure/ бэлэн мөнгө төлөх мөнгийг Ally/GMAC, Bank of America, Citi, JP-Morgan Chase, Wells Fargo банкнуудаас гаргагдаж байгаа билээ. Өнгөрсөн 2 сард 49 муж, 5 банкуудын тохиролцоогоор тус банкнуудаас зээлтэй байхдаа 2008 оны 1-р сараас 2011 оны 12-р сарын хооронд байраа өгсөн /foreclosure/ хүмүүс 1500-2000 долларын төлбөр авах бололцоотой бөгөөд Калифорнид үүнд хамрагдах 432500 орчим хүмүүст мэдэгдэл илгээгдсэн ч зарим хүмүүст хүрч чадаагүй юм байна. Хэрэв танайх энэхүү мэдэгдлийг 10-р сарын 31-ний дотор аваагүй бол (866) 430-8358 утас буюу administrator@nationalmorgagesettlement.com имэйлээр холбогдоорой. Claim form бөглөж өгөх сүүлийн хугацаа 1-р сарын 18. Дэлгэрэнгүйг www.nationalmorgagesettlement.com болон Калифорний attorney general office-ийн www.oag.ca.gov/nationalmorgagesettlement сайтаас тус тус аваарай. Миний бодлоор дээрх хугацаанд, дээрх 5 банкинд байраа буцааж өгсөн монголчууд маань алдах юм байхгүй тул бөглөөд үзээрэй. Хэрэв жагсаалтанд л орсон бол асуудал байхгүй мөнгө авах болно.

Мөн өөр нэг программ бол 2009 оны 1-р сараас 2010 оны 12-р сарын хооронд нэгдсэн улсаас 25 санхүүгийн байгууллагатай байгуулсан гэрээний заалтын дагуу байраа буцаасан иргэдийн материалыг өргөдлийн дагуу дахин шалгаж зохих мөнгөн төлбөрийг санхүүгийн байгууллагаас гаргаж төлүүлэх эсэхийг шалгаж өгч байгаа билээ. Вэб сайт нь independentforeclosurereview.com, утас нь (888) 952-9105.

Байрны зээлээ сарын төлбөрөө төлөхөд хүндрэлтэй байгаа бага болон дунд орлоготой иргэдэд зориулж нийт зээлийн хэмжээг багасгах болон бусад санхүүгийн туслалцааг үзүүлдэг нэгдсэн улсаас 2 биллион доллараар санхүүжилттэй программ байна. Вэб сайт нь keepyourhomecalifornia.org, утас нь (888) 954-5337.

3     Улсын коллежуудын төлбөр нэмэгдэж байна. 

     Санхүүгийн зөвлөгч нар хувийн коллежуудаас хямд байдгаар нь ихэвчлэн улсын коллежуудад хүүхдүүддээ сургахыг зөвлөж байдаг билээ. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд улсын коллежууд төлбөрөө хэд дахинаар нэмэгдүүлэх болсон нь эцэг эхчүүдийн санааг зовоож байгаа билээ. Доорх 5 мужид улсын 4 жилийн коллежуудын төлбөр хамгийн хурдацтай нэмэгдэж байна.

-          California. 2011-12 оны мужийн оюутнуудын дундаж төлбөр 9022 мянга болсон нь өмнөх жилийнхээс 20.5 хувиар, 5 жилийн өмнөхөөс 98,3 хувиар нэмэгджээ.   

-          Arizona. 2011-12 оны мужийн оюутнуудын дундаж төлбөр 9428 мянга болсон нь өмнөх жилийнхээс 16,8 хувиар, 5 жилийн өмнөхөөс 101,7 хувиар нэмэгджээ.   

-          Georgia 2011-12 оны мужийн оюутнуудын дундаж төлбөр 6808 мянга болсон нь өмнөх жилийнхээс 15,9 хувиар, 5 жилийн өмнөхөөс 74,2 хувиар нэмэгджээ.   

-          Washington. 2011-12 оны мужийн оюутнуудын дундаж төлбөр 9484 мянга болсон нь өмнөх жилийнхээс 15,7 хувиар, 5 жилийн өмнөхөөс 67,3 хувиар нэмэгджээ.   

-          Nevada. 2011-12 оны мужийн оюутнуудын дундаж төлбөр 6044 мянга болсон нь өмнөх жилийнхээс 3,7 хувиар, 5 жилийн өмнөхөөс 65,8 хувиар нэмэгджээ.   

4          Машины даатгалын компаниуд аваар ослын өршөөл үзүүлж байна.

Машины даатгалын дүнг тооцоолохдоо таны хийсэн замын зөрчил, аваар ослыг тооцохгүй гэсэн амлалтыг нэлээд олон даатгалын компаниуд авах боллоо. Allstate, Liberty Mutual, Geico компаниуд өөр өөрсдийн тодорхой нөхцөлийн дагуу “accident forgiveness” үзүүлнэ гэжээ. Зарим нь зөвхөн шинэ үйлчлүүлэгчдийг татах зорилготой бол жишээ нь National Insurance компани teenage  насны жолооч хүүхэдтэй эцэг эхчүүдийг хамрах бололцоог өгч байна. Geico компанийн энэхүү хөнгөлөлтийг авахын тулд уг компаниар 5-аас дээш жил үйлчлүүлж байгаа бөгөөд энэ хугацаандаа ямар нэг замын зөрчил гаргаагүй байх ёстой. Гэхдээ даатгалын компаниуд өршөөл үзүүлнэ гэдэг нь таны жолооны бүртгэлээс зөрчлийг алга болгоно гэсэн үг биш бөгөөд хэрэв өршөөл үзүүлснээс өөр компаниас даатгал авч /компаниа соливол/ дахин тооцогдож эхлэнэ гэдгийг та юу эс андах вэ.  

5      Шинэ бизнест үзүүлэх санхүүгийн туслалцаа

Шинэ бизнес нээхэд дутагдаж байгаа мөнгийг хаанаас олж /зээлж/ болох вэ талаар Монголчууд маань их асуудаг. Банк санхүүгийн байгууллагуудаас зээл авах бололцоо муу байгаа өнөө үед манай Сакраменто хотод байдаг дүрвэж ирсэн хүмүүст /asylum, refugee нарт/ зориулсан үйлчилгээ үзүүлдэг “Opening door” гэдэг ашгийн бус байгууллага шинээр бизнес нээж байгаа тэдгээр хүмүүст 15 мянга хүртэлх долларын зээл өгөх, бизнесээ удирдах туслалцаа үзүүлэх үйлчилгээ өгч эхлээд байгаа сайхан мэдээ байна. Хаяг нь 2118 K street, Sacramento, CA 95816. Утас нь (916) 429-2591. www.openingdoorsinc.org Миний бие урьд нь уг байгууллагаас зохион байгуулж байсан бизнесийн сургалтанд хамрагдаж байсан бөгөөд орчуулга гэх мэтчилэнгээр холбоотой ажиллаж ирсэн билээ. Бизнес, санхүүгийн төлөвлөгөө зэрэг дээрээ туслалцаа хэрэгтэй бол над уруу имэйл бичээрэй. Бололцоогоороо туслах болно. 

Байрны зах зээл

Худалдаж авах уу рентлэх үү?

Үл хөдлөх хөрөнгийн Zillow вэб сайтад тоо баримтанд тулгуурлан байр худалдаж авбал хэдэн жилийн дараагаас ашигаа өгч эхлэхийг тооцоолсон тооцоог байрлуулжээ. Уг сайтын тооцоо дүгнэлтэнд “break-even horizon” гэж нэрлэсэн хэмжигдэхүүн нь Америкийн байрны зах зээл дээр тухайн нэг байрыг тодорхой хугацаанд рентлэх, худалдан авах зардлыг харьцуулсан тоо бөгөөд нэгдсэн улсын дундаж хэмжээ нь 3 жил буюу 3 дахь жилээс худалдан авсан байр ашигаа өгч эхлэнэ гэсэн үг юм байна. Худалдаж авах уу рентлэх үү тооцоо нь хаана, ямар хотод амьдарч бөайгаагаас шалтгаална. Лос Анжелас, Оранж каунтигийн хувьд энэ тоо нь 4.3 жил /20 хувийн даун төлбөр хийсэн гэж үзвэл/, Banning гэдэг нэртэй цөлд байдаг жижиг хотод 1.6 жил, Newport Beach-ийнх 14 жил байна. Сакраментогийн хувьд 3.1 жилийн дараагаас байр худалдаж авснаа рентлэж байсантай харьцуулбал санхүүгийн хувьд ашигтай тусч эхлэх бол Сан Францискогийн хувьд 5.9 жил байна.

Ер нь байр худалдаж авах тооцоог өөрөө ч хялбархан хийгээд үзэхэд болно. Жишээ нь та сард 1200 доллараар байр рентэлдэг бөгөөд ойрын 5 жил энэ хотдоо амьдрахаар төлөвлөж байгаа бол таны 5 жилийн зардал гэж таньд буцаж ирэхгүй 72 мянган долларыг зарцуулна гэсэн үг. Zillow зэрэг сайтын mortgage calculator http://www.zillow.com/mortgage-calculator/ -ийг ашиглаад 200 мянган долларын байрыг 10 хувийн даун төлбөртэйгээр авбал сарын төлбөр хэд болох вэ гээд харвал бүх төлбөрүүд ороод ойролцоогоор 1181 доллар болж байна. Өөрөөр хэлбэл рентлэж байсантайгаа ижил хэмжээний мөнгийг хүнд биш өөртөө төлж эхлэнэ гэсэн үг билээ. Энэхүү тооны машинаар байрны үнэ, даун төлбөрийн үнийн дүнгээ өөрчилж сарын төлбөрөө хэд байхыг тооцоолж хараарай. Сүүлийн үед рентний үнэ тасралтгүй нэмэгдэж байгаа, зээлийн хүү нэлээд бага байгаа зэрэг олон айлуудыг байр худалдаж авах шийдвэрийг гаргахад хүргэж байгаа билээ. Байрны зах зээлийн уналтаас бид байрны үнэ дандаа өсч байдаггүйг, байр нь хүн бүрт ашигтай тусдаггүйг мэдэж ойлгосон билээ. Байрны үнэ хурдан өсөх магадлал бага тул худалдан аваад зарж ашиг олох гэхээсээ илүүтэй гэр бүлийн санхүүд ойрын ирээдүйд рентлэхээс илүүтэй ашигтай тусах эсэх, түүнчлэн эдийн засгийн бус үр ашиг буюу аж байдлын тогтворжилт, өөрийн гэсэн өмч хөрөнгө гэдэг утгаараа таньд танай гэр бүлд баясал өгч байвал миний хувьд “Go for it’ гэж хэлэх байна.  

Сакто орчмын байрны зах зээлийн байдал

Өнгөрсөн 2 дахь өдөр Zillow вэбсайтаас гаргасан таамаглалаар 2013 онд Сакраменто хот орчмын байрны үнэ улсын нийт дунджаас нэлээд илүүтэй буюу 5.6 хувиар  нэмэгдэнэ гэжээ. 2013 онд нэгдсэн улсын хэмжээгээр байрны дундаж үнэ 1,7 хувиар нэмэгдэнэ гэж үзэж байгаа юм. Сакто орчмын байрны үнэ 5 жилийн турш унасаар энэ оны эхний хэдэн сард ёроолдоо хүрсэн билээ. Үнийн өсөлт нь байрны хямд үнэ,түүхэнд байгаагүй бага хэмжээний зээлийн хүү зэрэг дээр нэмэгдээд хураагдсан байр ерөнхийдөө ховордож байгаа болон байргүй болсон рентлэгчдийн тоо нэмэгдэж байгаагаас хөрөнгө оруулагчид олноор рентлэх байр худалдан авч байгаатай тус тус холбоотой юм. Сакто орчмын зарим хотуудад байрны үнэ нийт бүсийн байрны дундаж өсөлтөөс /3.4 хувь/ илүү хурдацтай өсөж байна. Жишээ нь, Roseville-ийн байрны үнэ өмнөх жилийн мөн үеийхээс 6.2 хувиар, Elk Grove-ийнх 6.4 хувиар өссөн байна. Одоогоор Сактогийн байрны дундаж үнэ /210,900 доллар/ 2002 оны 3-р сарын түвшинд хүрээд байна. 2005 онд хамгийн өндөрт буюу 422,000-д хүрсэн билээ. Манай хотын үл хөдлөх хөрөнгийн агент Цэкагийн хэлж байгаагаар өмнөх жилүүдэд банкинд хураагдсан байрнууд нийт зах зээл дэх байрны нэлээд их хувийг /2009 онд 71 хувь, 2011 онд 44 хувь/ эзэлдэг байсан бол энэ жилийн хувьд дөнгөж 23 орчим хувийг эзэлж байгаа нь Сакто орчимд зарагдах байрны тоог эрс багасахад нөлөөлж байна гээд монголчуудаас маань байр авах хүсэлт нэлээд ирж байгаа ч санасан хэмжээнд нь байр олдохгүй байна гэлээ. Тэрээр нэлээд олон тооны байрнуудад хурааж авах процесс явагдаж байгаа болон банкнууд худалдаалах жагсаалтанд оруулаагүй эзэмшлийн байрнуудаа удахгүй байрны зах зээлд оруулж ирнэ гэж таамаглаж байна. Зах зээл дэх худалдаалагдах байрууд хомс байгаагаас нэг байранд олон санал авч байгаа тул олон санал дундаас сонгогдож байраа авахын тулд Цэка дараах зөвлөгөөг монголчууддаа өгч байна.

1. Хамгийн түрүүнд бичиг баримтаа сайн цэгцэлж бэлдээд /ямар ямар бичиг баримт шаардагддаг талаар өмнөх бичлэгүүдээс унших буюу агентаасаа зөвлөгөө аваарай/ банкаараа prequalified буюу зээл авах урьдчилсан баталгааг гаргуулсан байх.

2. Дaун төлбөр сайтай байх. Одоогоор 3.5 хувийн дaун төлбөртэй улсын зээлийг авах хүмүүсээс илүүтэй төвөг зардал багатайгаар нь коммерсиал зээл авахаар батлагдсан хүмүүсийн саналыг илүүд үзэж байгаа юм байна. Тэгэхээр ядаж л 10-20 хувийн доун төлбөртэй байж коммерсиал зээл авна гэдгийг та бүхэн юу эс андах вэ.

3. Худалдан авахаар санал өгсөн айлдаа /банкны байр биш бол/ яагаад байрыг нь сонирхож байгаагаа болон сайн эдлэж авч явахаа амалсан, хувийн захиа, хүүхдүүдийнхээ зураг зэргийг илгээж найрсаг харьцаа тогтоож авах.

4. Өөрийн нөхцөл боломжид тулгуурлаж байраа сонгох. Тухайн районы байрны үнэ, өсөлт зэргийг статистикийг үзэж харах. Жишээ нь Zillow.com сайтын local info меню үрүү ороод муж, хот бүрээр байрны дундаж үнэ, өсөлтийг сар, жил, улиралаар нь харах боломжтой. Үүнд үндэслэж гэрийн санхүү, боломжиндоо тохирсон байршлыг сонгох. Анхны байр бидний бүрэн хүслийг хангасан байж ихэвчлэн чаддаггүй. Таны сонгосон районд биш гэхэд ядаж л ижил зип кодтой биш ч хажуугийн хөрш районд нь байрны үнэ, өрсөлдөгч гайгүй байж болно гэх мэт.

Дахин санхүүжилт

Зээлийн хүү хамгийн бага байгаа үе гэснээс хүү багатайг ашиглаад худалдаж авсан байраа дахин санхүүжүүлэх нь ашигтай тусах магадлалтай байна. Money сэтгүүлийн өнгөрсөн сарын дугаарт гарсан тооцооноос харвал жил хагасын өмнө 4,84 хувийн хүүтэй авсан 200 мянган долларын байрны зээлээ 30 жилийн тогтмол 3.53 хувийн хүүтэй зээлээр санхүүжүүлбэл сарын төлбөр 1054 доллараас 898 доллар болж, 15 жилийн 2,83 хувийн тогтмол хүүтэй зээлээр дахин санхүүжүүлбэл багасгахаар гарчээ. 2009 оны 6-р сараас өмнө Fannie Mae, Freddie Mac байгууллагаас санхүүжигдсэн зээлтэй бол шинээр гарсан HARP дүрмээр дахин санхүүжүүлэлт хийлгэхэд хангалттай equity байхгүй гэж санаа зовох хэрэггүй билээ.

Даун төлбөрийн тусламжийн программ

Wells Fargo банкнаас байр худалдан авагчдад зориулж 15 мянга хүртэлх долларын урьдчилсан /down/ төлбөрийн тусламжийн программ хэрэгжүүлэхэр болсноо өнгөрсөн 7 хоногт зарласан билээ. Wells Fargo’s NeighborhoodLIFT нэртэй, 7 сая долларын сантай энэхүү программ нь Сакраменто, Лос Анжелас, Лас Вегас, Чикаго зэрэг нийтдээ 14 хотуудад хэрэгжинэ. Энэ программт хамрагдахыг хүсэгчид 300 мянга хүртлэх үнэтэй байр худалдан авах байрны зээлний нөхцөлийг хангасан байх, орлогын хэмжээ нь бүсийн айлын дундаж орлогын 120 хувиас бага орлоготой /Сакто орчимд 4 хүнтэй ам бүлийн хувьд 91,300 доош гэсэн үг/ байхаас гадна талаар 8 цагийн хичээлд хамрагдах, худалдан авсан байрандаа 5 жил хүртэлх хугацаагаар амьдрах ёстой гэсэн нөхцөлүүдтэй юм байна. 11-р сарын 16, 17-д программын нээлтийн workshop Sacramento Convention Center-т болох ба орлого багатай районууд дахь худалдаалагдах байрнуудын талаар таницуулна гэсэн байна. Сакто орчимд ерөнхийдөө 300 гаруй айлд авахад туслалцаа үзүүлэхээр төлөвлөж байна. Байрны зах зээлийн уналтын үеэр муу нэр сонсоод эхэлсэн банкны хувьд коммунити дунд нэр хүндээ өсгөөд авах бодлоготой энэхүү программд монголчуудаас минь хамрагдаад хэдэн төгрөгний буцалтгүй тусламж аваад байр аваад амжвал их зүгээр юм. Хэдийгээр бага орлоготой районд байр авахад илүүтэй дэмжинэ гэсэн ч өөр районд байр авахад энэ программд хамрагдаж болно шүү.