Монгол хүүхдийн хүмүүжил: Техник технологийн муу нөлөөллүүд

4.4.5.1 Хүүхдэд техник технологи нөлөөлөх нь

Эцэг эхчүүд бид хүүхдүүддээ хэрэгтэй үедээ холбогдох, хаана байгааг мэдэх гэж гар утас, хичээл номоо хийж, мэдээлэл олж мэдэг гэж  компьютер авч өгдөг. Эдгээр дээр зурагт нэмэгдээд ийм л олон мэдээллийн хэрэгслэлээс урсах асар их мэдээллээр хүүхдүүд өдөр бүр бөмбөгдүүлж байна. Тэдний хөгжиж байгаа бяцхан тархи энэ олон зүйлийн бүгдийг нь ангилж, боловсруулж, учир утгыг нь олон боломж байхгүй. Түүнчлэн эдгээр хэрэгцээт хэрэгсэл хүүхдүүдийн маань эрүүл мэнд, сэтгэл санаа, амь нас, ирээдүйд нь хор учруулах бололцоотойг бодолцож явах нь зүйтэй билээ. Хүүхэд олон цагаар элдэв эрээн мяраан онц хэрэгтэй биш зүйлсийг дэлгэцээр харж үзэн цагаа өнгөрөөх нь тэдний насан дээрээ эзэмших ёстой боловсролын чухал элементүүд болох биеийн мотор skills буюу хөдөлгөөн, асуудлыг шийдвэрлэх, шалтгаан, үр дагаврын тухай ойлголтыг өгөх бодит зүйлийг харж, барьж, мэдрэх, үеийн болон томчуудтай харьцах чадваруудыг орхигдуулахад хүргэх аюултай. Түүнчлэн цаашид компьютер, зурагтын анивчсан, хөдөлгөөнтэй дүрс нь тэднийг суралцах явцад зайлшгүй шаардлагатай анхаарлаа удаан хугацаагаар төвлөрүүлэх чадвараа хөгжүүлэхэд нь саад болдог. Түүнээс гадна тархи судлаач эрдэмтдийн судалгаагаар тархины зарим хэсгүүд, тухайлбал бодох, санах ойн тогтоц, бүрэлдэхүүнд нөлөө бүхий хэсгүүд медиа хэрэгсэл үзээгүй үед улам идэвхждэг болох нь тогтоогдсон билээ. Өөрөөр хэлбэл зурагт унтрах үед тархины зарим хэсэг “асдаг” байхнээ. Гэхдээ хүүхдийн тархийг зөв хөгжүүлье, дэлгэцний цагийг нь зөв зохицуулж явъя гэвэл бүр багаас нь эхлэх хэрэгтэй та бүхэн ойлгож байгаа байхаа. Бага насны хүүхдийнхээ компьютер, техник ашиглах чадварыг магтах эцэг эхтэй зөндөө тааралдаж байлаа. Ялангуяа өөрсдөө техник технологитой харьцангуй ойр өссөн залуу гэр бүлүүд хүүхдийнхээ дэлгэцийн цагт анхаарахгүй байгааг нь миний санааг ихээхэн зовоож байгаа юм. 2-оос доош насны хүүхдийн дэлгэц ширтэх цаг өдөрт 2 цагаас дээш байлгаж болохгүй гэсэн зөвлөгөө энэ тэнд байдаг ч саяхан /2016 оны 10 сар/ American Academy of Pediatrics байгууллагаас энэ насны хүүхдэд дэлгэц үзүүлэх тэдний өсөлт, хөгжилд муугаар нөлөөлөх магадлалтай тул 18 сараас доош насны хүүхдэд өвөө эмээтэйгээ видеогоор ярьж уулзахаас бусад тохиолдолд дэлгэцтэй харьцуулахгүй байх нь зөв гэж зөвлөсөн байгаа. Мөн 2-5 насныханд PBS, Sesame Network гэх мэт “өндөр чанарын нэвтрүүлгүүд”-ийг 1-ээс доош цагаар үзүүлэх, иймээс гар утас, Айпад зэргээ өгөхгүй байхыг нь зөвлөжээ. Үүний хамт үзэж байгаа нэвтрүүлгийг нь цуг үзэж тэдэнд тайлбарлаж, бодит амьдралтай холбож ойлгуулж байх ёстой гэжээ. Тэгээд ч тархины 90 хувь нь 5 нас гэхэд хөгжиж дуусдаг тул бага насны хүүхдийн сонсох, асуудлыг шийдвэрлэх чадвар, сэтгэн бодох чадварыг нь нэмэгдүүлдэг тэдэнд ном унших, дуулах, тэдэнтэй ярих, тоглуулахад хамгийн их цаг зарцуулах ёстой. Ялангуяа тэднийг тоглуулахын чухлыг мартаж болохгүй. Тоглоом нь хүүхдийн бие бялдар, сэтгэл санааны эрүүл мэндэд чухал нөлөөтэй. Гэхдээ электрон тоглоомыг аль болох сонгохгүйг хичээгээрэй. Хүүхдүүд жирийн тоглоомоор бусадтай хамтарч тоглосноор ээлжлэх, хувааж хэрэглэх, бие биендээ туслахад суралцдаг бол электрон тоглоом ихэвчлэн ганцаарчилж тоглоход зориулалттай байдгаас бусадтай нийцтэй /social/ харьцах чадвар эзэмшихийг нь орхигдуулдаг. Дээр нь Моцарт эффект буюу сонгодог хөгжим оюуны чадвар хоёрыг хамааралтай гэж гаргасан судалгаанаас болоод хүүхдийн тоглоомнууд, бүр коршок хүртэл электрон болж хөгжимтэй эгшиглэх болсон. Бие засаж байгаа хүүхэд биеэ хянаж мэдрэхэд анхаарах ёстой боловч эгшиглэнт дуунд анхаарал нь сарних ёсгүй билээ. Өөр нэг зүйл бол 2015 онд сонин дээрээс бага насны хүүхдүүдтэйгээ ном уншихдаа электрон ном ашиглаж уншдаг эхчүүд олширсон тухай уншиж байсан юм байна. Бага насны хүүхэддээ ном уншиж өгч байгаа мэдээж сайн хэрэг. Гэвч тэдэнд хамгийн энгийн орчин ээж аавын дуу хоолой, үйлдэл, ах дүү нарын хөдөлгөөн зэрэг л тэдэнд хангалттай билээ. Гэтэл электрон ном нь тав тухын хувьд давуу талтай ч уламжлалт цаасан ном л бидэнд хүүхэдтэйгээ илүү хүрэлцэж харьцах боломжийг өгдөг. Цаасан ном хэрэглэдэг эцэг эхчүүд номын хуудсыг эргүүлээд буцаж ярилцах, хүүхдийн амьдралтай холбож тайлбарлах зэрэг харилцан ярилцах уншлаг буюу “dialogic reading” илүү хийдэг тул хүүхдийн хэлний хөгжилд чухал нөлөөлдөг гэжээ. И-ном нь хүүхдийг уншиж ойлгох чадварыг бууруулдаг гэж 2-3 настай хүүхдэд 2013 онд хийсэн судалгаагаар гарсаныг судлаачид и-ном унших үед хүүхэд эцэг эхчүүд номон дээр биш “наад товчлуураа дар, жаахан хүлээ, эхлээд уншиж дуусга” гэх мэт уг хэрэгсэлд голчлон анхаарал хандуулахад хүрдгээс үүдэлтэй гэсэн байна. Гэхдээ хүүхэддээ ямар ном сонгох нь эцэг эхийн хэрэг бөгөөд хэрэв и-ном сонговол ядаж хугацааны асуудлыг анхаарна бизээ. Миний бие ч хуучинсаг хүн, ерөнхийдөө електроноос илүүтэй цаасан хэвлэлийг илүүд үздэг, уншихад ч үлдэцтэй санагддаг юм. 2003 онд Вашингтоны Их сургуулийн "Institute of Learning and Brain Sciences"-аас 9 сартай хүүхдүүд дээр хийсэн нэг судалгаа байдаг. Тэд хүүхдүүдийг 3 бүлэгт хувааж 1-р бүлэгт Хятад хэлийг багштайгаар, 2-р бүлэгт Хятад хэлийг DVD-ээр, 3-р бүлэгт зөвхөн англи хэлээр юм заажээ. Өнгөц хархад 2-р бүлгийн хүүхдүүд дэлгэцийг маш анхааралтай ширтэж, хамгийн сайн сурахаар байлаа. Үүний дараа тархины скан, хэлний тест авахад тэд 3-р бүлгийн хүүхдүүдийн адил үзүүлэлттэй гарсан байна. Харин эхний бүлэгт байсан хүүхдүүд л илүү юм сурсан байжээ. Тэгэхээр нөгөө алдартай “Baby Einstein” зэрэг DVD-г хүүхэддээ үзүүлээд ухаантай болгочихно гэж бодож болохгүйнээ. Тэр өргөн хүрээнд хэрэглэгдэж байсан DVD хүүхдийн хэлний хоцрогдолд нөлөөлсөн гэж гарсан тул Walt Disney 2009 онд class action-аар шүүхэд татагдаж хүмүүсийн мөнгийг буцааж өгөхөөр болсон байхаа. Ийм төрлийн “ухаантай” болгох DVD, программ нь тархинд хэт өдөөлт өгдгөөс тархины эд эсийн холбоос үүсэхэд саад учруулсанаас хүүхдийн бяцхан тархинд нь бүрэн хэмжээний өөрчлөлтийг авчирч цаашид анхаарал төвлөрөхгүй байх, ADHD өвчинтэй болох магадлалыг нэмэгдүүлдэг гэж судалгаагаар гарсан тул тархинд хэт их өдөөлт нь эсвэл ерөөсөө өгөхгүй байхын адил хортой болохыг анхаарна бизээ. Ер нь тэгээд 2 болон түүнээс бага насны хүүхдийн тархийг хөгжүүлье гэвэл аль болох нүүр нүүрээрээ харж, тэдэнтэй ярьж, харьцаж тоглуулах, харин хоол унд хийх, ажил амжуулахдаа хүүхдийг ганцаарыг нь орхиж тоглуулахдаа аль болох электрон зүйлсээс хол байлгахыг хичээгээрэй. Хэрэв эхнээсээ хүүхдийг зурагт, элетрон тоглоом гээд өнгө, хөдөлгөөн ихтэй элетрон зүйлээр аргацаагаад сурчихвал энгийн толгоомд татагдах нь бага болно шүү.

Мэдээж томхон хүүхдүүдийн хувьд техник технологи орчин үеийн хүүхдийн амьдралын салшгүй хэсэг болсон гэдгийг бид дуртай дургүй хүлээн зөвшөөрөх ёстой болж байна. Дээр нь анги дэвших тутамд компьютер дээр хийх гэрийн даалгаварууд нэмэгддэг. Гэхдээ тэдний энэ зөв хэрэглээг нь чиглүүлж тохируулж, энэхүү электрон “мангаснууд”-д алдчихгүйн тулд хянах амаргүй үүргийг бид хүлээх ёстой. Үүний тулд бүх медиа хэрэгслэлийг хэрэглээний цаг хугацаанд болон үзэж байгаа вэб сайт, кинонд нь тухайн хүүхдийн нас, хүйс, зан байдал, өөрийн гэр орны ахуй, соёлын онцлог, харилцаан дээрээ үндэслэн бүрэн хязгаар, хяналтыг тавих хэрэгтэй. 5-аас үээш насны хүүхдийн дэлгэцийн цагийг тогтоохдоо дээрх онцлогуудыг харгалзахаас гадна тухайн медиа нь кино, видео тоглоом, фэйсбоок, твиттер, телевизийн программ зэрэг зугаацуулах зориулалттай юу, эсвэл түүх, байгалийн талаар унших, видео үзэх гэх мэт боловсрол мэдлэг олгох зориулалттай юу гэдэг дээр нь бас бодолцох нь зөв. Бид хүүхдүүддээ дэлгэцтэй наалдаж суухыг харахаас илүүтэй гадаа тоглож гүйж хариаж, ном уншиж, хоорондоо харилцаж байхыг харахыг хүсдэг, энэ нь ч тэдний эрүүл мэндэд сайн гэдгийг бүгд ойлгож байгаа. Иймээс гэрт өдөр бүр л үүнтэй холбоотой тэмцэл өрнөдөг. Жишээ нь манай найз нарын зүгээс хүүхдийн дүн нь буурсан, хийх ёстой гэрийн ажлаа хийгээгүй байх үед техник хэрэгслэлийг нь хураах, хэдэн өдөр, сараар “grounded” байлгах буюу шийтгэх зэрэг арга хэмжээнүүд авч хэрэгжүүлдэг. Манай гэрийн хувьд ч гэрт үлдсэн 2 хүүгээ дэлгэцний цагийг нь багасгах тал дээр эрчимтэй арга хэмжээ авч туршиж хэрэгжүүлж үзсээр л байна. Эхлээд хичээлийн өдрүүдэд 5 цагаас зурагт үзэхийг зөвшөөрдөг байсан боловч 5 цагийг хүлээж хичээлдээ хайнга хандаж байгаа нь мэдрэгдсэн тул зөвхөн амралтын өдрүүдээр чөлөөтэй тоглох, зурагт үзэхийг зөвшөөрдөг дүрэм үрүү шилжсэн билээ. Хамгийн сүүлийн байдлаар тэдэнд хичээлийн жилд компьютер тоглоомыг нь бүрмөсөн хориглосон бөгөөд зөвхөн хичээл хийхэд шаардлагатай үед л гэхээс бусад цагт компьютер асаахгүй бөгөөд 5 дахь, хагас, бүтэн сайнд гэрийн даалгавраа хийж, номоо уншсан тохиолдолд зурагт зөвхөн чөлөөтэй хэрэглэхээр дүрэмтэй болоод байна. Доор эцэг эхчүүдийн санаа авах зарим жишээ арга хэмжээнүүдийг орууллаа. Үүнд:

-    Орчин хүүхдүүдийн бусадтай нүүр нүүрээрээ харж ярилцах, дуу хоолойгоо сонсох, ярилцахаас илүүтэй текстлэхийг илүүд үздэг болсон нь бусадтай хэрхэн харьцах, дууны өнгөөр ярианы өнгийг тааж мэдэх, харилцан буулт хийх зэрэг амьдралд хэрэгтэй наад захын чадвараа муутгах вий гэсэн болгоомжлол төрүүлж байгаа юм. Иймээс хүүхдүүдтэйгээ текстлэх биш аль болохоор ярихыг шаардах, гэрийнхээ зарим хэсэгт текст бичихгүй бүс байгуулах, машинаар сургуульд хүргэж өгч буулгах үед тэдэнтэй яриа өрнүүлэх хамгийн таатай нөхцөл тул тэдний утсаар оролдохыг нь хориглох зэргээр тэмцээрэй.

-      Сэрүүлэг. Манай найзын хэрэглэдэг арга. Хүүхдүүддээ тоглох үед компьютер, пад дээр нь сэрүүлэг тавьчихдаг. Энэ нь тэдэнд зогсох дохиог бидэнд дуулдахаар өгнө гэсэн үг. Гомдлохыг багасгана. Зурагт үзэхэд нь гал тогооны сэрүүлгийг ч ашиглаж болно. Хэрэв цагийг хэмжүүр, хориг тавьсан бол түүнийгээ яс баримтал.

-          Өөрөө үлгэр жишээ бол. Хүүхдээ зурагт үзэхийг нь хориглочхоод өөрөө орой үдэш үзээд суух нь тийм ч зөв биш үйлдэл билээ. Би ч гэсэн хүүхдүүдээ хичээлийн өдрүүдээр зурагтыг нь хориглосон тул өөрөө ч тэр өдрүүдэд үзэхээ больсон билээ.

-      Дэлгэцнүүдийг аль болох нүднээс нь далд байлгах. Дэлгэцгүй өрөөнүүдийг бий болгох. Жишээ нь гал тогоо, унтлагын өрөө гэх мэт. Зурагтыг харагдуулахгүй хаагддаг сабинет, бүтээлэг зэрэг ч байдаг. Унтахгүй утсаа оролдоод байгаа нь ажиглагдвал унтахын өмнө нь унтраалгах, өөр өрөөнд цэнэглэж орхиулах зэрэг аргаар тэднийг нойртой хонуулах хэрэгтэй байх. Мөн тэднийг 00 өрөө үрүү элетрон хэрэгсэл авч орохыг нь хориглох хэрэгтэй. Ингэснээр тэд ном унших болно. Хэдийгээр манайх жижиг байшинд амьдардаг ч жижиг өрөөгөө оффис болгоод тэнд бүх компьютерүүдээ байрлуулсан билээ. Эхнээсээ хүүхдүүддээ өрөөнд нь зурагт, компьютер байлгахгүй, ээж аав та нарын юу хийж байгааг харж байх шаардлагатай тул чимээ шуугианаас сэргийлэх үүднээс л биш бол өрөөнүүдийн хаалгыг хаахгүй гэсэн аман дүрэмтэй тул энэ талаар тэд 10 гаруй жилийн хугацаанд эсэргүүцсэн яриа үүсгээгүй л байна.

-    Дүрмээ тодорхой болгох. Гаргах шийтгэлийн арга хэмжээнүүдийг бат хэрэгжүүлэх. тухайлбал интернэт тогийн залгуурыг салгах, хурааж авах, дүнтэй нь холбох гэх мэт. Биднийг үгүй гэж хэлсэний дараа хүүхдүүд үүнийг янз бүрийн аргаар шалгадаг. Хичээлийн өдрүүдээр бүх дэлгэцтэй зүйлс, зурагтыг хориглосноос хойш хүүхдүүд эхэндээ намайг янз бүрийн аргаар туршиж үздэг байлаа. Заримдаа намайг кинонд дуртайг минь далимдуулаад хэдүүлээ шинэ гарсан киног үзэх үү гэх мэт. Иймд хүүхдийн элдэв “зальд” хууртагдалгүй тууштай байвал дүрэм хэрэгжих болно.

-        Тэдний үзэж хардаг шоу, нэвтрүүлэг, тоглоомын талаар мэдээлэлтэй байх. Ажиглаж харах, эсвэл www.commonsensemedia.org, www.parentalguide.org, parentpreviews.com, www.kids-in-mind.com, www.getnetwise.org, зэрэг сайтуудаас ном, хөгжим, кино, вэб сайтууд, тоглоом зэргийн үнэлгээг харах бололцоотой. Мэдээж тоглоом болгон хортой биш. Тэднийг асуудлыг шийдвэрлэх, гар нүдний кординатыг сайжруулах, математик болон бусад хичээлийн төрлөөр сургах зэрэг чадварыг эзэмшүүлдэг болон  дасгал, бүжиг хийлгэдэг хөдөлгөөнт видео тоглоомуудыг тоглобол бид илүүтэй дэмжинэ. Гэвч хүүхдүүд  ийм төрлийн тоглоомуудаас жинхэнэ видео тоглоомоо илүүд үздэг тул олгосон цагт эдгээр тоглоомоос оруулах, цуг хамтарч тоглох зэргээр сонирхлолыг нь чиглүүлэх нь зүгээр санагддаг. Видео тоглоомын хайрцаган дээрх жижиг дөрвөлжин тэмдэгтээр ямар насныханд зориулсныг олж харах боломжтой. Хэрэв EC гэсэн тэмдэг байвал Early childhood буюу бага насны 3 болон түүнээс дээш насныханд, E-Everyone бол 6 болон түүнээс дээш насныханд, E10–everyone 10+ бол 10 болон түүнээс дээш насныханд, T- Teen бол 13 болон түүнээс дээш насны хүүхдэд, A-Adult бол нэлээд хугацааны түрэмгийлэл, харигслал, сексийн график, үг хэллэг, нүцгэн бие гардаг хэсэгтэй тул зөвхөн том хүмүүст, M-Mature бол харигслал, цус, секс, муу үг хэллэгтэй агуулгатай тул 17-оос дээш насныханд тохиромжтой гэсэн утгыг илтгэдэг. Киноны хувьд мөн л хайрцаг дээр болон эхлэхийн өмнө энэхүү тэмдэгт гардаг. G-General буюу бүх насныханд, PG Parental Guidance Suggested буюу зарим материал нь хүүхдэд тохиромжгүй байж болно, PG-13 Parents Strongly Cautioned зарим материал нь 13-аас доош насныханд тохиромжгүй байж магадгүй, R Restricted буюу 17-оос доош насныхан эцэг эх болон асран хамгаалагч том хүний хажууд үзэж болно, NC-17 No one 17 and under admitted буюу 17, түүнээс доош насныхан үзэхийг хориглоно. ТВ-ийн нэвтрүүлэгт, дуу хөгжим ч гэсэн ч иймэрхүү тэмдэгтэй.

Монгол хүүхдийн хүмүүжил: 3.3.3 Сэтгэлийн хат суулгах нь

3.3.3.4 Үг даадаг, бусдыг хүлээн зөвшөөрдөг нэгэн болгох нь 

Хүн бүр л хүүхэд насандаа ямар нэгэн байдлаар хэн нэгний доог, тохууралтай учирдаг. Зарим хүмүүс нөгөө хүнээ өвтгөж байгаа эсэхийг үл тоон толгойдоо орж ирсэн үгээ ямар ч шүүлтүүргүй гаргаж орхидог. Хүн амьдралын туршид иймэрхүү хүмүүсээс зөндөө л тэнэг юм сонсох болно, энэ бол амьдралын л хэсэг. Хүүхдийн амьдралд тааралдах бүх хүний үг, хэллэгийг бид хянаж, тэр бүгдээс бид хамгаалж чадахгүйгээс цааш өөрийгөө өрөвдөөд, хүмүүс надад муухай үг хэллээ, шударга биш хандлаа гээд гомдолдог нэгэн биш харин ч ийм зүйл тохиолдоно гэдэгт бэлэн байж, дотоод сэтгэлийн тэнхээтэй болгож бэлдэх нь хүүхдэд тустай гэж үздэг билээ. Тэднийг бусдад гомдож, уурлаж үлдлээ гээд сэтгэл чинь засрахгүй, ер хэзээ ч сайн сайхан зүйл авчирдаггүй тул уучилж өршөөж, орхиж сур хэмээн сургах нь зөв юм.  Ялангуяа хүүхдийн сургууль, найз нөхдийн хүрээнд тааралдах хэн нэгэн хүүхэд, хэсэг бүлэг хүүхдийн амнаас гарсан тэнэг үгс, бодол санаа, эсвэл тэдгээрт таалагдах эсэх зэргийг үнэхээр сэтгэлдээ гүнзгий хүлээн авах, санаа зовж шаналах нь ямар ч хэрэггүй зүйл болохыг, иймээс ч олон жилийн дараа би шал дэмий зүйлд зовж байжээ гэж бодогдгийг боломжоороо хэлж л байхад зүгээр. Ийнхүү хүүхдүүдээ эндхийн хэллэгээр бол thick skin-тэй буюу зузаан арьстай болгоход чиглэж өөрсдийн сургааль номоо хэлж ярьж байвал тэд өөрөөсөө өөр үзэл бодолтой, үг хэллэгтэй хүмүүсийн хэлсэн ярьсан бүгдэд эмзэглэж гомддоггүй, туньдаггүй, нугарч гутардаггүй, зүтгэж зорьж байгаа зүйлээсээ ухардаггүй нэгэн болох үндэс сууж амьдралаас амар амгалан сонгож явдаг нэгэн болоход нь тустай санагдана. Үнэхээр хүн нэгэнт л тааралдсан хүн бүрийхээ зан аашийг хянах, удирдах боломжгүй учир тэдгээрийг засах, хянах гэж оролдож өөрийгөө зовоохын оронд өөрийн хийж чадах зүйл болох тэдэнд хандах өөрийн хандлагаа хянах, өөрийн биеэ авч явах байдалдаа багахан зэргийн өөрчлөлтийг хийснээр амьдралд тохиолдох эвгүй байдлаас өөрийгөө аятайхан аваад гарч сурна. Цаашид коллеж, ажил амьдрал дээр олон урьгалч үзэл санаа, бодлуудтай тааралдана, эдгээр дундуур, тухайлбал олон зан ааштай хүмүүсийн эвийг олох, өөрийн санаанд нийцэхгүй хүмүүс, үзэл бодлыг тэвчих, тоохгүй өнгөрөөх гэхчилэн амжилттай туулах чадварыг даллагжуулах замаар эзэмшвэл амжилттай, зөв хүн болж өсч байгаа шинж гэж үзэж байна. Хүүхдээ ийнхүү бусад хүн бүрийн онцлог хэл яриа, үйлдэл, итгэл бишрэлийг хүлээн зөвшөөрч санал нийлэхгүй байгаа ч шүүмжлэлгүйгээр хандаж, өнгөрөөж чаддаг чадвар буюу tolerance-тай болгох нь ялангуяа олон үндэстэний орон болсон Америкт туйлын чухал билээ. Тэднийг эргэн тойронд байгаа өөр ялгаатай байдлыг хүлээн зөвшөөрч, харин ч үнэлдэг болгохын тулд төрөл бүрийн өөр соёл заншилтай танилцуулах, яс үндэс, арьс өнгө сүшиг бишрэл зэрэг бусдын ялгаатай байдлыг олж харж сурахаас биш тэдэнд дүгнэлт өгөхгүй байхыг зааж чиглүүлж өгөх хэрэгтэй. Жишээ нь тэднийг хэн нэгнийг дооглохыг сонсвол тэднээс хэрэв тэр хүн үүнийг сонсвол түүнд ямар байх вэ, хэрэв чи тэр хүний оронд байсан бол чамд ямар байх вэ зэрэг нээлттэй асуулт тавьж сайн бодохгүйгээр сэтгэлийн хөдлөлөөр хэлсэн үгнээс цааш юм бодуулах, бусдыг нигүүлсэх сэтгэлийг нь хөгжүүлэх, ялгаатай байдлыг хүлээн зөвшөөрч сурахад нь туслах юм. Ер нь хүүхэд гэлтгүй монгол эцэг эх бид өөрсдөө бусад хүмүүсийн амьдралын талаарх болон тэдний соёл заншлийн тал дээр үг хэлэхийнхээ өмнө бодох, ялангуяа өөрийнхөө бодлыг өөртөө үлдээж сурах хэрэгтэй билээ. Түүнчлэн боломжтой бол эх орондоо болон дэлхий бусад олон үндэстэний амьдралын нөхцөлийн харуулах, өөр өөр гаралтай яс үндэстэй хүүхдүүдтэй танилцуулах, тэдний түүхийг сонсгох зэрэг нь тэднийг өөрийнх нь амьдралын дассан хүрээнээс гаргаж бие даах чадварыг нэмэгдүүлэхээс гадна аливаа зүйл, амьдралыг өргөн хүрээнд, олон талаас харах боломжийг тэдэнд өгдөг. Тэгээд ч хүүхдийн явсан газар нутаг, уулзсан хүмүүс тэднийг мэдлэгийн оюуны хүрээг тэлж, сониуч занг нь нэмэгдүүлнэ.

“Америк дахь Монгол хүүхдүүд”: Хүмүүжил I бүлэг 1.3.1

1.3 Арга хэмжээ, шийтгэл

You don’t have to be always right. Make everything right

Юмыг дандаа зөв хийх албатай биш. Харин юмыг ямагт зөв болго

1.3.1 Дүрэм зөрчсөн тохиолдолд яах вэ?

Хүүхэд багаасаа томчуудын хэлсэн үг, дүрмийг эсэргүүцэж зөрчиж, яах бол гэж туршиж үзэж сонирхолтой байдаг. Бага насны хүүхдэд халуун зууханд бүү хүр гэхэд заавал дөхөж очиж биднийг юу хэлэх бол гэж эргэж хардаг. Хэрэв дүрмээ биелүүлэхгүй зөрчих, аав ээжийн үгийг үл тоох зэрэг ямар нэгэн буруу зүйл хийвэл сөрөг үр дагавар авчирна гэдгийг хүүхэд гараа түлснээр өвдөнө, унадаг дугуйгаа гаражинд оруулаагүйгээс зэвэрнэ гэх мэт натурал аргаар эсвэл гар утас хэрэглэх эрхийг нь хасах, найзуудтайгаа гадуур гарахыг нь хориглох гэх мэт шийтгэлээр ойлгож авдаг, үүндээ үндэслэж алдаа гаргахаа багасдаг. Хүүхэд ийнхүү гаргаж байгаа зан, үйлдлийнхээ үр дагавраас, тухайлбал хайртай эцэг эх нь бодит биелэх боломжтой стандартыг тогтоож, энэ нь биелэгдээгүй тохиолдолд эцэг эх хоёулаа зөвшөөрч тохиролцсон үр дагавар, шийтгэлийг хүлээлгэдэг, хамтран ажиллаж хяналт тавьдаг байж хүүхэд тэдэнд, эсвэл дүрмэнд захирагдаж сурна. Ерөнхийлөгч Обамагийн эхнэр нэгэн ярилцлагандаа хэрэв охидууд нь дүрмээ биелүүлэхгүй бол бид дүрмээ улам чангатгадаг, хэрэв сайн биелүүлж байвал сулруулдаг гэсэн байна лээ. Хэрэв дэлгэц үзэх цагаасаа хэтрүүлбэл цаашид үзэх цагийг улам багасгадаг гэх жишээтэй гэж өгүүлжээ. Ийм том улсын ерөнхийлөгчийн охид байлаа ч гэсэн аав ээжийнхээ үгэнд орж, дүрмэнд захирагдаж, хэрэв буруу юм хийвэл шийтгэлээ хүлээгээд л явдаг байх нь.

Аливаа дүрэмд шийтгэл, сахилга батын арга хэмжээ тодорхой байх, хайрын үндсэн дээр боловч тууштай бат хэрэгжүүлэх нь үүнээс авах хүүхдийн сургамжийг нэмэгдүүлж цаашид эцэг эхчүүдийн уур уцаарыг багасгах болно. Мөн томхон хүүхдийг зарим авах арга хэмжээг нь өөрөөр нь шийдвэрлүүлж дүрэмдээ оруулсан тохиолдолд тэд гаргасан үр дагавраа /шийтгэлээ/ хүлээн зөвшөөрч биелүүлэхдээ сайн байдаг. Жишээ нь хүүхэд машин барьж эхлэхийн өмнө хэрэв ямар нэгэн дүрмийн зөрчил гарвал ямар шийтгэл ноогдуулахыг өөрөөс нь асууж, жишээ нь хурд хэтрүүлж торгуулсан байвал 1 сар машин унах эрхийг хасах зэрэг саналыг нь аваад үүнийг эцэг эхчүүд өөрсдөө хүлээн зөвшөөрч урьчилан ярилцсан тохиолдолд хүүхэд илүү хянамгай байхаас гадна өөрийн оруулсан энэхүү шийтгэлээ хүлээхдээ асуудал гаргаж, маргахгүй хэрэгжүүлэх сайн талтай. Хэрэв дүрэмд урьдчилж заагдаагүй, эсвэл урьдчилж харан боломжгүй үйлдлийнх нь улмаас арга хэмжээ авахаар болбол шийтгэл сонгохын өмнө өөрсдөөсөө дараахь асуултыг тавих нь зохилтой хэмээн Нью Йоркийн Их сургуулийн хүүхэд судлалын төв, Америкийн хүүхдийн эмч нарын академ байгууллагаас зөвлөжээ. Үүнд:

1/ Хүүхдээ энэ туршлага, нөхцөл байдлаас юу мэдэж аваасай гэж хүсч байна? Энэ асуулт нь эцэг эхчүүдийг яагаад хүүхдээ арга хэмжээ авах болсноо тодорхой болгоход тусална.

2/ Миний авч байгаа арга хэмжээ хүүхдэд маань энэхүү гаргасан алдаанаасаа суралцахад туслах уу?

3/ Миний авах арга хэмжээнд муу үр дагавар байгаа юу? Энэ асуулт эцэг эхчүүдийг гарч болох үр дагаварт дүн шинжилгээ хийхэд тусална.

4/ Хэрэв муу дагавар байгаа бол дээрхээс өөр шийтгэлийн арга байгаа юу? Энэ нь сонгосон арга хэмжээ нь хүссэн үр дүнг авчрахгүй тохиолдолд өөрчлөх боломжийг өгнө. Хүүхдээ сайн ажиглаж хэрэв таны авсан арга хэмжээнүүд тус болохгүй байвал мэргэжилтнүүдээс зөвлөгөө авах хэрэгтэй болно.

Жишээ нь хүүхэд айлын цонх бөмбөгөөр хагалсан байвал хөршөөсөө амаар уучлалт гуйлгуулж өөрийнх нь мөнгөөр шил захиалж шиллүүлэх гэх мэт тухайн нөхцөлд тохирсон үр дүнтэй арга хэмжээг авах нь зүйтэй.

Эцэг эхчүүдийн хамгийн том алдаа бол сахилга батын арга хэмжээ, шийтгэлээ тэр дор нь биш оройтож хэрэгжүүлж эхэлдэгт байдаг. Асуудал гарах үед бага гэж орхилгүй хүүхэддээ болохгүйг ойлгуулах, арга хэмжээ авах, шийтгэх зэргээр дор нь шийдвэрлэж явахгүй бол удах тусмаа асуудал томорч, арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд улам хэцүү болж ирдэг. Гэхдээ ямар ч тохиолдолд, ялангуяа том хүүхэдтэйгээ харилцаагаа хэвийн хадгалахыг хичээх, үүний тулд харилцан хүч үзэлцэж дайсагналын байдалд хүрэхгүй байх нь их чухал. Роземэри Багггиш “Модны гишүү хугарах үед: Хүүхдүүдийнхээ төлөө юу хийх вэ” номондоо бэрхшээл тулгарсан үед хүүхэдтэйгээ харьцаагаа муутгахгүйгээр асуудлыг хэрхэн шийдэх талаар зөвлөгөө өгчээ. Үүнд:

-          Юуны түрүүнд эрх мэдэл бүхий том хүн гэдгээ мартаж болохгүй. Тэр байдлаар чинь ч хүүхдүүд хүлээж авна. Найз нөхөд, үеийнхэн шиг зан бүү гарга.

-       Хүүхдийн үйл хөдлөлийг анзаарж харж байхаас битгий хөндлөнгөөс байнга оролцож бай. Утас, шивнээ яриа гээд л бүх зүйлд анхаарал тавь. Харин хэн нэгнээс нь хүүхдийнхээ тухай мэдээлэл авбал шалгаж үзэхгүйгээр шууд итгэж болохгүй. Тааж таамагласны үндсэн дээр хэрэгт нь бүү оролц. Тэднийг гүтгэвэл улам таниас холдох болно.

-      Хэрэв хүүхэд чинь ямар нэгэн асуудал гаргасан байвал тайван байж асуудлыг шийдээрэй. Энэхүү асуудалтай холбоотой бүх хүмүүстэй хамтарч ажилла. Үүний л үр дүнд хамгийн зөв шийдлийг олох болно. Хүүхдийн чинь яриа асуудлын зөвхөн нэг тал байж болно. Иймд эцэг эх, хүүхэд, багш нартай нь холбогдоорой. 

-         Хүүхдийг аюулгүй байдал чухал. Жишээ нь хүүхдийн чинь найз осолтой зүйл хийснийг хүүхэд чинь чамд хэлбэл яг юм болсныг түүнээр яриулсаны дараа "би тэр хүүхдийн ээжид хэлэхээс өөр арга байхгүй. Гэхдээ тэр хүүхдэд чи эхэлж хэлмээр байвал хэлж болно” гэж хэлээрэй. Хэрэв хүүхэд чинь манай найз надад уурлана гэсэн ч хүүхдийн уурлахаас тэдний аюулгүй байдал чухал тул гарсан шийдвэрээсээ бүү ухраарай.